ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ: Ο Σουφιστής που ονειρεύτηκε τον κομμουνισμό πριν τον Μαρξ

Υπάρχουν στιγμές στην ιστορία που περνούν σχεδόν σιωπηλά, χωρίς τυμπανοκρουσίες και μαρμαρωμένες προτομές. Στιγμές που θα μπορούσαν να αλλάξουν τον ρου της ανθρώπινης περιπέτειας, αν είχαν καταλήξει λίγο διαφορετικά. Μια τέτοια στιγμή ήταν η επανάσταση του Σεΐχη Μπεντρεντίν. Ένας άνθρωπος του θεού, που κάποια στιγμή αποφάσισε πως ο Παράδεισος δεν αρκεί: "Αν δεν είναι για όλους, ας καεί -δεν έχει νόημα".

Ο γιος της αντίφασης: Ένας μυστικιστής επαναστάτης.

Στις 3 Δεκεμβρίου 1358, στη Σιμάβνα, κοντά στην Αδριανούπολη, γεννιέται ο Σεΐχης Μπεντρεντίν, ένα από τα πιο παράδοξα και ριζοσπαστικά πνεύματα της ύστερης μεσαιωνικής Ανατολής. Γόνος μεικτής καταγωγής –με μητέρα χριστιανή από το Διδυμότειχο και πατέρα ισλαμιστή καδή– με γενεαλογικές περγαμηνές που φτάνουν μέχρι τον Σουλτάνο των Σελτζούκων Αλαντίν Καϊκουμπάντ (για όσους κρατούν σκορ γενεών), ανατρέφεται σε περιβάλλον που ισορροπεί ανάμεσα στη θεολογική αυστηρότητα και τον πολεμικό ιδεαλισμό.

Όπως κάθε μέλος της κοινωνικής του τάξης, ο Μπεντρεντίν είχε μια άνετη ζωή και εξαιρετική μόρφωση. Φοίτησε στην Αδριανούπολη και την Προύσα, σπούδασε Φιλοσοφία, Λογική, Αστρονομία και -φυσικά- Θρησκευτικό Δίκαιο: Αν ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες, τότε ο Μπεντρεντίν τις είχε εξαντλήσει όλες.

Η διαδρομή του Μπεντρεντίν μοιάζει με υπαρξιακό-φιλοσοφικό Grand Tour: Η περιπλάνησή του τον οδήγησε στην Ιερουσαλήμ, το Κάιρο και τελικά στον σουφισμό, υπό την καθοδήγηση του χαρισματικού Σεΐχη Χασάν Αχλατί. Το εσωτερικό ταξίδι συνεχίστηκε στο Ταμπρίζ, κέντρο του Ισλαμικού μυστικισμού. Σύντομα, ο Μπεντρεντίν έγινε ο ίδιος σεΐχης στο Κάιρο.

Αν αναρωτιέστε αν όλα αυτά ήταν μια ήρεμη θρησκευτική ζωή, σκεφτείτε έναν μυστικιστή που έβλεπε τον Ρουμί ως σύντροφο στους κοινωνικούς αγώνες, όχι μόνο στον στοχασμό.

Το Ευαγγέλιο Μπεντρεντίν (χωρίς Ευαγγέλιο): Όταν η πνευματικότητα έγινε εξέγερση.

Οι συνεχείς πόλεμοι, η κατάρρευση του οθωμανικού κράτους μετά την ήττα του Βαγιαζήτ από τον Τιμούρ Λαν (1402), και η εξαθλίωση των πληθυσμών, ώθησαν τον Μπεντρεντίν να εγκαταλείψει τον αποστασιοποιημένο μυστικισμό. Η φιλοσοφία του έγινε πιο "επίγεια" και επικίνδυνη, καθώς είχε ήδη επηρεαστεί και από τους "αιρετικούς" Κοκκινοκέφαλους του Ταμπρίζ, με σαφείς αντικαθεστωτικές τάσεις.

Το πέρασμα από τον στοχαστή στον επαναστάτη, ήταν λοιπόν μια σχεδόν φυσιολογική εξέλιξη. Απομακρυσμένος πλέον από τη μεταφυσική, κηρύττει ένα ουμανιστικό όραμα βαθιά ριζοσπαστικό: μια κοινωνία αταξική, χωρίς θρησκευτικά σύνορα, χωρίς κοινωνικές ανισότητες, με πλήρη κοινοκτημοσύνη και διαπολιτισμική συμφιλίωση. Αφήνει πίσω ακόμα και βασικά ισλαμικά δόγματα: καταργεί τη μέλλουσα Κρίση, θεωρεί παράδεισο και κόλαση εμπειρίες επίγειες, διδάσκει τη μονογαμία, αναγνωρίζει την αξία της μουσικής και αποδέχεται την οινοποσία (ναι, όλα αυτά ταυτόχρονα). Αν αυτό σας θυμίζει έναν πρώιμο κομμουνιστή, δεν είστε μόνοι.

Κίνημα χωρίς σύνορα - Κοινή επανάσταση χωρίς ταμπέλες

Η διδασκαλία του διαδίδεται γρήγορα σε Τούρκους, Έλληνες και Εβραίους φτωχοαγρότες, κάνοντας τον Μπεντρεντίν εξαιρετικά δημοφιλή. Φανταστείτε απλά έναν "προδρομικό" Τσε με κομποσχοίνι και αστερόσκονη Σούφι, χαρισματικό και ετοιμοπόλεμο. Λέγεται μάλιστα, ότι ένας Κρητικός καλόγερος στη Χίο διέσχισε το πέλαγος νύχτα για να τον συναντήσει. Είτε πρόκειται για θρύλο, είτε για γκούγκλισμα του Αγίου Πνεύματος, σημασία έχει ότι η σπίθα είχε ήδη ανάψει και ήταν απλά θέμα χρόνου η ανάφλεξη.

Μέχρι και οι χριστιανοί μοναχοί της Χίου έβρισκαν τις διδαχές του εξαιρετικά ελκυστικές. Όταν αναφέρει ο ιστοριογράφος Δούκας (γραμματέας και διπλωμάτης των Γενουατών στη Φώκαια και στη Μυτιλήνη) ότι "κάθε Τούρκος όταν συναντάει έναν χριστιανό, οφείλει να τον φιλοξενεί και να τον τιμά σαν άγγελο του Αλλάχ", τότε δεν μιλάμε για έναν απλό διανοούμενο, αλλά για επαναστατική θεολογία σε δράση.

 

Ωστόσο, αν και επιφανής δημοδιδάσκαλος (είχε φτάσει στο βαθμό του ανώτατου καντασκέρη/στρατοδίκη), δεν διστάζει να έρθει σε σύγκρουση με το κοινωνικό κατεστημένο της οθωμανικής κοινωνίας που τον ανέδειξε. Όντας επικίνδυνος πλέον, εξορίζεται στη Νίκαια της Βιθυνίας, όπου γνωρίζεται και συμμαχεί με τον Ελληνομαθή Μουσταφά Μπιορκλουτζέ και τον Εβραίο ντονμέ Τορλάκ Κεμάλ.

Και εκεί το όραμα γίνεται στρατός. Ένας στρατός χωρίς φυλετικά ή θρησκευτικά όρια, με κοινή τροφή, κοινή στολή και συλλογική ιδιοκτησία. Ένας πρώιμος κοινωνικός στρατός, που προπορεύεται των ιδεών του σοσιαλισμού αιώνες πριν. Οι εξαθλιωμένοι είχαν πλέον καταλάβει ότι για να νικήσουν, θα πρέπει να δώσουν τα χέρια και να αγωνισθούν μαζί για την απελευθέρωσή τους. 

Το 1416 η επανάσταση ξεσπά με επίκεντρο τη Μικρά Ασία. Πάνω από δέκα χιλιάδες ένοπλοι Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι ενώνονται –και αυτό είναι ίσως το πιο ανατρεπτικό απ’ όλα. Ο σουλτάνος Μωάμεθ Α’, αιφνιδιασμένος, οργανώνει αντεπίθεση. Η πρώτη μάχη στα στενά του Στυλαρίου Όρους καταλήγει σε πανωλεθρία για τους γενίτσαρους, οι οποίοι συντρίβονται από τους άτακτους του Μουσταφά. Όμως η χαρά δεν κρατά πολύ...

Το τέλος 

Υπό την στιβαρή ηγεσία του Βαγιαζήτ πασά πλέον, ο σουλτανικός στρατός προελαύνει στη Βιθυνία και δεν αφήνει τίποτα όρθιο, σφάζοντας και καταστρέφοντας ό,τι βρει στο διάβα του, εντελώς αδιάκριτα. Η τελική μάχη  δίνεται στην Έφεσο, όπου και η ήττα σφραγίζεται μέσα στο αίμα: Ο Μουσταφά συλλαμβάνεται και σφαγιάζεται μαζί με χιλιάδες από τους άντρες του. Οι δερβίσηδες του Τορλάκ Κεμάλ απαγχονίζονται ομαδικά. Ο Μπεντρεντίν συλλαμβάνεται στις Σέρρες και έπειτα από μια εικονική δίκη, απαγχονίζεται στις 18 Δεκεμβρίου 1420 στην αγορά της πόλης, μπροστά από μια ταβέρνα. Ήταν 60 ετών.

...και αν ο Μπεντρεντίν είχε νικήσει;

Αξίζει να αναφερθεί, ότι ο Τούρκος διπλωμάτης Ρεσίτ Σαφέτ Αταμπινέν,  παραλληλίζει τον Μπεντρεντίν με τον Σπινόζα και τον θεωρεί "εκφραστή της θρησκευτικής, κοινωνικής και ιδεολογικής οικουμενικότητας", ταυτοποιώντας τον ιδεολογικά ως "δημοκράτη" και "σοσιαλιστή".

Τι θα γινόταν όμως αν η επανάσταση είχε πετύχει;
Ίσως ο οθωμανικός κόσμος να είχε μετατραπεί σε κάποιο πρώιμο πολυπολιτισμικό σοσιαλιστικό/κομμουνιστικό μόρφωμα: μια πρώιμη, ενιαία κοινωνία κοινοκτημοσύνης και θρησκευτικής ανεκτικότητας από τη Μικρά Ασία ως τα Βαλκάνια. Οι συγκλίσεις μεταξύ των μονοθεϊστικών θρησκειών, η εξάλειψη κάθε εθνοτικού μίσους, ο διαχωρισμός θρησκείας-πολιτικής εξουσίας και η κοινοβιακή οικονομία, θα δημιουργούσαν μια σειρά από εντελώς διαφορετικές κοινωνικές δομές, πολύ πριν τη Γαλλική Επανάσταση, τον Μαρξ ή τον σοσιαλισμό του 19ου αιώνα.

Θα είχε αντέξει στον χρόνο; Μάλλον δύσκολο. Αλλά ίσως η σύγχρονη παγκόσμια ιστορία να μην ήταν μια ατελείωτη εναλλαγή κυρίαρχων και κυριαρχούμενων, αλλά να είχε γευτεί, έστω για λίγο, τον καρπό μιας διαφορετικής ανθρωπότητας. 

Όλα αυτά άλλωστε είναι υποθέσεις με την ασφάλεια του ιστορικού άλλοθι -και

όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Ουμπέρτο Έκο:
"η Ιστορία δεν κάνει υποθετικά σενάρια -η Λογοτεχνία κάνει. Η Ιστορία απλώς στέκει εκεί και σε περιμένει να αποτύχεις".

Εκεί ακριβώς όμως, ο Μπεντρεντίν κατόρθωσε να πετύχει αυτό που -ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα- μοιάζει ακατόρθωτο: να ενώσει εκείνους που ιστορικά είχαν μάθει να μισιούνται εναντίον των καταπιεστών τους.

Outro

"Κανείς δεν θα μπορεί πια να πει: Εκείνος ο άνθρωπος δεν έζησε."
-ΝΑΖΙΜ ΧΙΚΜΕΤ

ΠΗΓΕΣ

- www.anexartitos.gr
- Η. Κολοβός, «Του Μπεντρεντίν τα παλικάρια στην οθωμανική και την σύγχρονη τουρκική ιστορία»
- Κ. Λάππας, Α. Αναστασόπουλος, Η. Κολοβός, «Μνήμη Πηνελόπης Στάθη, Μελέτες Ιστορίας και Φιλολογίας»
- «Παγκόσμια Ιστορία» της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ